Introdución

Para referirnos os sons individuais que forman melodías de calquera peza empregaremos o cifrado melódico, no que a cada nota da escala correspóndelle un número cun acento circunflexo (1, 2, 3, etc).

Se a melodía é ascendente e remata no son 1, ou ben se é descendente comezando neste son, podemos empregar o 8 como sinónimo do 1. Este cifrado melódico xa se empregaba polos compositores da música do dodecafonismo.

Se temos alteracións nas notas, engadiremos frechas ós números, dirixidas cara arriba (↑) para alteracións ascendentes (♯, x)  ou cara abaixo (↓) para alteracións descendentes (♭, ♭♭).

As tonalidades dos fragmentos poderán estar representadas de maneira abreviada só ca nota da tónica seguida de dous puntos. Para diferenciar o modo da tonalidade usaremos a minúscula para o menor e a maiúscula para o modo maior.

A sensible

De todas as notas dunha melodía tonal que non teña alteracións, o número 7 ten unhas características especiais, xa que é o son que está mais preto do número 1 (ou 8), e a súa tendencia natural é ir cara este son de tónica.

A percepción auditiva de este son, denominado sensible é a de “necesitar“ a escoita mais ou menos inmediata da tónica.

• No modo maior a sensible está contida de forma natural na súa escala e, polo tanto, represéntase só co número 7.
• Así e todo, no modo menor temos que alterar o sétimo grao para que sexa sensible. Por ese motivo, representaremos este especial son no modo menor cunha frecha cara arriba, que indicará, ademais da existencia dunha alteración, a súa tendencia de resolución ascendente. 7↑

O sétimo grao

Debido ás características do modo menor, podémonos toparnos con dúas posibilidades de sétimo grao, a mencionada sensible ou ben a nota que dista un ton da tónica, e polo tanto xa perde o seu poder de atracción fronte a ela. Distinguiremos os dous sons polo cifrado melódico; mentres que na sensible a distancia de semitón levará a frecha, o sétimo grao a distancia de ton non a levará.

Reproduce o seguinte vídeo e compara as diferencias de sonoridade do son número 7 na melodía en modo menor do seguinte exemplo.

J. Brahms. Intermezzo op. 116 nº 2, cc. 1-9 pdf

Namentres a sensible é unha das notas mais usadas é asociada harmonicamente ca función da dominante, o sétimo grao é moito menos empregado e a súa función harmónica non ten que ver con esta función. Un dos usos mais típicos ocorre no baixo das estruturas harmónicas coñecidas coma a cadencia frixia, recurso empregado como ostinato en xéneros coma a danza da chacona o longo do período do Barroco. A chacona e tamén a passacaglia baséanse  nesta repetición dun baixo, que tanto no modo maior como no menor adoitan repetir a estrutura melódica 8-7-6-5.

J. Pachelbel, Chacona para órgano en fa menor pdf

Nos baixos de lamento barrocos da música vocal,  prodúcese un descenso melódico de todas as posibilidades que ofrece o modo menor. Este descenso por semitóns está asociado a pasaxes musicais que implican moita dor e dramatismo, coma o sufrimento de Xesucristo na Cruz no Crucifixus da Misa en si menor de J.S. Bach.  No final da ópera Dido e Eneas o descenso do baixo acompaña traxicamente ao personaxe de Dido, que está morrendo mentres pronuncia as palabras “¡Lémbrate de min!”.

Henry Purcell. Dido e Eneas: Cando eu xaza, cc. 18-23 pdf

A sensible da dominante

De todas as alteracións posibles hai algunhas mais frecuentes que outras. A máis empregada con diferencia dentro do sistema tonal e o 4↑, tamén chamada sensible da dominante. A tonalidade é un sistema que está organizado segundo o círculo de quintas: a cadencia mais importante se relaciona por 5ª (V-I), os enlaces tonais tamén o fan (II-V, VI-II, III-VI, I-IV, etc.), e a tonalidade á que se dirixe unha peza en modo maior é a de dominante (V). Por iso non é de estrañar que a dominante secundaria mais usada sexa a de V do V, é dicir, a que ten a sensible do V, e que dirixe a súa atracción cara esta harmonía desexada. No comezo da Fantasía en do menor de Mozart escoitamos esta predominante alteración ata 3 veces: a primeira dentro da melodía, a segunda no baixo como integrante da harmonía de D da D e a terceira na voz superior dentro dunha semicadencia.

W.A. Mozart. Fantasía en do menor K 475 para piano, cc. 1-2 pdf

De igual xeito que a sensible ten moita atracción cara á tónica, debido a súa distancia de semitón, a sensible de dominante compórtase igual con respecto á dominante, tendendo a resolver na 5 de xeito natural. Fíxate como nas tres aparicións o 4↑ diríxese á nota sol, que é a 5 da tonalidade de do menor.